سوامی سواروپاناندا/ برگردان: پیمان حسینی
سوال: در کریشنا کتاب بهاگاوادگیتا می‌گوید: «شخصی که ذهنش را در کنترل خود دارد به سان چراغی که در مکانی بدون باد، سوسو نمی‌زند و خاموش و روشن نمی‌شود، یوگا را در درون خویش تمرین کرده یا با یوگای درون درمی‌آمیزد.» سوامی شیواناندا در تفسیر این آیه می‌گوید: «مثال زیبایی است. یوگی‌ها هنگام صحبت در مورد تمرکز و ثبات ذهن، زیاد این مثال را به زبان می‌آورند.» آیا شما هم می‌‌توانید مانند شیواناندا، در مورد آیه توضیح دهید ؟
جواب: بی‌شک این تشبیهی زیباست. شعله در یک مکان بدون باد، تشبیهی از ذهن یوگی یا ذهن شخص مراقبه‌کننده است. حال چرا به قیاس نیاز داریم؟ به این دلیل درک ذهن بشر کار دشواری است. ذهن چندان مقولۀ ملموسی نیست. همان لحظه که متوجه افکار می‌شویم، ناپدید می‌شوند. بنابراین کریشنا برای توصیف یک ذهن مراقبه‌کننده از قیاسی زیبا بهره‌گرفته و آن را با ذهن بدون مراقبه و کنترل مقایسه میکند.
ذهن متزلزل و ذهن مراقبه‌ای
ذهن بدون کنترل و مراقبه چونان شعله‌ای در برابر باد است. اگر درا ین حالت به شعله نگاه کنید می‌بینید که سوسو می‌زند و می‌لرزد. همین‌طور ذهن ما نیز در حالت بدون مراقبه، در حال سوسو و لغزش است. درون ذهن افکار و موج‌های فکری بسیاری وجود دارند که محتوای هر کدام با هم متفاوت است. ذهن در حالت غیرمتمرکز اینگونه است. از سوی دیگر وقتی ذهن در تمرکز و مراقبه است مانند شعله‌ای که از وزش باد در امان است، استوار و یکنواخت است. حال معنی حالت مراقبه‌ای چیست؟
بر اساس تعالیم یوگا؛ ذهن برای اینکه در حالت مراقبه قرار گیرد؛ چهار شرط باید برقرار گردد. اولا ذهن باید پاک یا در حالت «ساتوا» باشد. به عبارت دیگر ذهن مراقبه‌ای فقط شامل افکار ساتوایی است و افکار راجاسی و تاماسی محدود شده‌اند. شرط دوم این است که ذهن باید کاملا تک‌جهتی یا در حالت «اکاگرا» باشد. این حالتی است که فقط یک موج فکری اجازۀ حضور در ذهن دارد. سومین شرط این است که تک‌جهتی بودن ذهن باید مداوم و پیوسته باشد. مثل تداوم ریزش روغن از ظرفی به ظرف دیگر. اگر شما دو ظرف؛ یکی خالی و یکی پر از روغن داشته باشید و روغن ظرف پر را به آرامی به ظرف خالی بریزید، جریانی مداوم و پیوسته از روغن مشاهده خواهید کرد. تمرکز یک ذهن مراقبه‌ای نیز به همین شکل مداوم و بدون وقفه است.
شرط چهارم این است که حالت مراقبه باید بدون تقلا و فشار باشد. در مراقبه هیچ فشار و تقلایی نیست. در حالت تمرکز، تلاش وجود دارد. سعی می‌کنیم ذهن‌مان را متمرکز نماییم، اما ذهن بر اساس عادت، همواره در حالت حرکت بوده و به‌خاطر خواسته‌های بیشمار تحقق نیافته، آشفته است. پس تمرکز فرایندی است که ذهن همیشه ذهن در حال فرار است و شخص سعی دارد آن را به نقطۀ تمرکز بازگرداند. در این فرایند مقداری سعی و تلاش وجود دارد. اما وقتی در این درگیری پیروز شدیم و به مراقبه رسیدیم، دیگر سعی و تقلا نمی‌کنیم و این کار، به امری بدون تلاش و درگیری تبدیل می‌شود. خلاصه اینکه وقتی ذهن خالص و تک‌جهتی است و وقتی این حالت به‌صورت مداوم و بدون تلاش است، مراقبه یا دهانایا حاصل می‌شود.
حفاظت از ذهن
کریشنا می‌گوید ذهن مراقبه‌ای چونان شعله‌ای است که از گزند بادها در امان است. حال آن بادها چه چیزهایی هستند که باعث تزلزل شعله می‌شوند؟ در کتاب‌های مقدس یوگا گفته شده است که این بادها «پرانا وایو» هستند، یعنی جریان نیروی حیات که باعث می‌شوند ذهن ما بی‌ثبات و متلاطم شوند. «وایو» عنصری کیهانی است که جریان نیروی حیات را کنترل کرده و به عنوان «باد» یا «هوا» نیز شناخته می‌شود. جریان «پرانا» یا جریان‌های نیروی حیات بادهایی هستند که ذهن را بی‌قرار و متلاطم می‌کنند.
حال چگونه می‌توان از ذهن در مقابل بادها یا جریان‌های پارانایی محافظت کرد؟ اگر مثال چراغ یا شعله را در نظر بگیریم، برای محافظت از شعله در برابر باد باید جسمی محافظ دور تا دور شعله قرار دهیم. معمولاً از محافظی شیشه‌ای استفاده می‌کنیم. با استفاده از محافظ شیشه‌ای می‌توانیم در عین محافظت از شعله، توانایی رویت آن را نیز داشته باشیم. وقتی این محافظ اطراف شعله را گرفته، شعله از گزند باد در امان می‌ماند و بنابراین ثبات دارد.
همین‌طور ذهن نیز وقتی از مزاحمت جریان نیروهای حیات در امان است، باثبات نیز هست. درواقع حالت طبیعی ذهن، یک حالت تک‌جهتی، آرامش و ثبات است. ولی ذهن برای قرار گرفتن در این حالت، باید از جریان‌های پرانایی در امان باشد. حال ما چگونه می‌توانیم از ذهن در برابر جریان‌های پرانایی محافطت کنیم؟
پرانایاما
متون یوگایی شیوه‌‌های مختلفی برای حفاظت از ذهن شرح می‌دهند. یکی از راه‌ها، پرانایاما است که ممکن است به گوش‌تان آشنا باشد. پرانایاما کنترل پرانا یا کنترل نیروی حیاتی با استفاده از تکنیک‌های مختلف تنفس است.کنترل ذهن، خود کار بسیار دشواری است. اما کنترل پرانا از طریق تکنیک‌های تنفسی، بسیار آسانتر است. بنابراین تمرین پرانایاما روشی عالی برای مسلط شدن بر ذهن در نظر گرفته می‌شود.
تنفس ما به طور مستقیم با پرانا در ارتباط است و پرانا نیز مستقیماً با ذهن ارتباط دارد.بنابراین پرانایاما روش بسیار خوبی برای محافظت از ذهن در برابر بادها یا جریان‌های پرانایی است. شخصی که پرانایاما تمرین می کند درمی‌یابد که چطور ذهنش در طی تمرین، آرام، یکنواخت و تک‌جهتی می‌شود. و اگر پرانایاما را در مدتی طولانی و به‌طور مرتب تمرین کنید به نقطه‌ای می‌رسید که دیگر نیازی به تلاش ندارید و لازم نیست برای رسیدن به آرامش و ثبات ذهنی سعی و تلاشی به خرج دهید.
البته باید به این نکته توجه کرد که وقتی از پرانایاما صحبت می‌کنیم، درواقع از مسیر «هاتایوگا» حرف می‌زنیم که آساناها و وضعیت‌های بدنی یوگایی را نیز در بر می‌گیرد. اجرای آساناها همواره با تمرین پرانایاما همراه است و ما باید این دو را در کنار هم پیش ببریم. آساناهای یوگا وجود فیزیکی و کالبد اثیری ما را برای تمرین پرانایاما آماده میکند. بنابراین تمرین هاتایوگا و به‌خصوص پرانایاما روشی عالی برای محافظت از ذهن در مقابل بادها یا جریان‌های پرانایی است. با کنترل پراناها که عامل آشفتگی ذهن هست، ذهن باثبات و تک‌جهتی می‌شود و می‌تواند وارد حالت مراقبه‌ای یا دهیانا گردد. اما با این وجود این روش هنوز یک مشکل دارد. مشکل این است که وقتی پرانایاما را قطع می‌کنید، ذهن دوباره آشفته می‌شود. بنابراین باید روش‌های دیگر و بهتری برای محافظت ذهن از پرانا بیاموزیم.
کنترل ذهن
روشی دیگری که برتر از پرانایاما می‌باشد، یک روش ذهنی است که در آن با خود ذهن سروکار داریم. به عبارت دیگر ما باید پراناها را با بهره مندی از قدرتی برتر از پراناها، کنترل کنیم. آیا چنین قدرتی در دنیا وجود دارد که بالاتر و قوی‌تر از قدرت پرانای جهانی باشد؟ برای پاسخ به این سؤال، داستانی از اوپانیشادها برای‌تان
نقل می‌کنیم.
در اوپانیشادها بحثی در مورد الهه‌هایی که عناصر مختلف آفرینش را کنترل می‌کنند وجود دارد. این الهه‌ها بهامی دواتا (الهۀ خاک)، وارانا دواتا (الهۀ آب)، آگنی دواتا (الهۀ آتش) و وایا دواتا
(الهۀ هوا) هستند.
الهه‌ها موجوداتی هوشمند هستند که قوانین کلی جهان را در کنترل خود دارند. آن‌ها هر کدام نمایندۀ موقعیتی خاص در آفرینش هستند. طبق متون یوگایی، الهه‌ای که بقیۀ الهه‌ها را کنترل میکند وایا دواتا یا الهۀ هوا است و به همین دلیل که بقیۀ الهه‌ها را کنترل میکند، پرانای جهانی یا نیروی حیاتی تمام جهان کنترل‌کنندۀ سایر قوانین حاکم بر هستی می‌باشد. به عبارت دیگر اگر پرانا را کنترل کنید، همۀ چیزهای دیگر را نیز در کنترل خود دارید. سؤال اینجاست، آیا قدرتی بالاتر از پرانا در جهان وجود دارد؟
ایشوارا: برترین قدرت
در «کنا اوپانیشاد» داستانی وجود دارد که به این سؤال پاسخ می‌دهد. داستان مربوط به الهه‌هایی است که در جنگی شیاطین را شکست داده‌اند. آن‌ها بعد از پیروزی، بسیار به خود مغرور می‌شوند و به این نتیجه می‌رسند که بسیار قدرتمند بوده و تصرف زیادی در جهان دارند. آن‌ها همچنین اعتقاد دارند که پیروزی‌شان ناشی از قدرت خودشان است و نمی‌دانند این پیروزی تنها به لطف موجودی متعالی و برتر محقق شده است.
در این میان وایا دواتا یعنی الهۀ هوا از همه مغرورتر بود. چون او از همۀ الهه‌ها قوی‌تر بود و درواقع کنترل کنندۀ آن‌ها بود. یک روز که در جمع سایر الهه‌ها بود، ناگهان یاکشا (موجودی ماورایی) مقابل‌شان ظاهر شد. هیچ‌یک از الهه‌ها آن را نشناختند، بنابراین نزدیکش شدند تا بتوانند شناسایی‌اش کنند. موجود ماورایی شمشیری از جنس علف به آن‌ها نشان داد. ابتدا به آگنی دواتا (الهۀ آتش) نزدیک شد و به او گفت: «تو الهۀ قدرتمندی هستی. آتش کیهانی را کنترل میکنی و توانایی سوزاندن هر چیزی را در عالم داری. آیا می‌توانی این شمشیر را بسوزانی؟» الهۀ آتش با تمام توانش تلاش کرد، اما نتوانست شمشیر علفی را آتش بزند .یاکشا گفت: «چطور ممکن است؟ تو همه چیز را می‌سوزانی. توانایی سوزاندن عالم را داری اما از سوزاندن این شمشیر عاجزی؟» و آگنی باز هم تلاش کرد. اما باز هم نتوانست.
سپس یاکشا رو به وایادواتا (الهۀ هوا) که پرانای جهان بود، کرد و به او گفت: « می‌توانی با قدرت وزش، این شمشیر ساخته شده از علف را آن‌طرف بیندازی؟» وایادواتا با تمام توان خود تلاش کرد اما یک حرکت کوچک هم نتوانست در شمشیر ایجاد کند. یاکشا سپس گفت: «چطورامکان‌پذیر است؟ تو همه چیز را کنترل میکنی. درهم می‌ریزی و پرتاب و آشفته میکنی. چگونه از پرتاب یک شمشیر کوچک از جنس علف عاجزی؟»
اما وایادواتا با وجود تمام تلاش‌هایش نتوانست ذره‌ای شمشیر را تکان دهد. آنگاه یاکشا خودش را مادر مقدس معرفی کرد. مادر مقدس جنبۀ پویای خداوند است. در هند وقتی راجع به خدا صحبت می‌کنند منظورشان تنها پدر مقدس نیست، بلکه مادر مقدس را نیز در نظر می‌گیرند. و حالا مادر مقدس در مقابل الهه‌هایی که به خودشان بسیار افتخار می‌کردند ظاهر شد و به آن‌ها گفت: «شما فکر می‌کنید بسیار قدرتمند هستید. در حالی که اگر من اجازه ندهم، توانایی تکان دادن شمشیری کوچک از جنس علف را هم ندارید. بدون اجازۀ من توانایی تکان دادن یک گلبرگ را هم ندارید. بدون اجازۀ من قادر به انجام هیچ کاری نیستید.» منظورش از «بدون اجازۀ من» اجازۀ حقیقت محض ؛یعنی ایشوارا بود. منظور کلی او این بود که «شما فکر می‌کنید خیلی قدرت دارید، در حالی که هیچ قدرتی ندارید.»
چه اتفاقی افتاد؟ چرا وایادواتا از تکان دادن شمشیری کوچک از جنس سبزه و علف ناتوان بود؟ به این دلیل که فرمانروای مطلق، قدرتش را از او گرفت و او برای لحظه‌ای هیچ شد. این نکتۀ مهمی است که باید آن را درک کنیم: قدرت وایادواتا (الهۀ هوا) توسط ایشوارا به او اعطا شده و به عبارت دیگر قدرت پرانای جهان به خود پرانا تعلق ندارد. بلکه این قدرت توسط مادر جهان و حقیقت محض به پرانای جهان داده شده است. الهه‌ها به خود می‌بالیدند ولی مادر مقدس یک لحظه قدرت آن‌ها من‌جمله وایادواتا را از آن‌ها گرفت و او نتوانست شمشیر را حتی ذره‌ای تکان دهد. ظرف یک لحظه قدرت از آگنی گرفته شد و او نتوانست شمشیر علفی را آتش بزند. مادر مقدس کسی است که این قدرت‌ها را به آن ها داده و کسی است که می‌تواند این قدرت را از آن‌ها بگیرد.
حال این واقعیت مطلق کیست؟ واقعیت مطلق دراصل خود شما یا آتمن است. آتمن، آگاهی محض است. آگاهی محض کسی است که به پرانا قدرت داده و در کتاب مقدس به «زندگی زندگی‌ها» یا «پرانای پراناها» نام برده شده است.
ما با انجام پرانایاما یا تکنیک‌های تنفس می‌توانیم ذهن را کنترل کنیم اما این بالاترین و برترین روش نیست. روش برتر روشی است که ما از طریق آن به آگاهی فراگیر و مطلق متصل می‌شویم و خود پرانا را در کنترل خود در می‌آوریم. این آگاهی است که به پرانا قدرت می‌دهد و پرانا و سایر چیزها را کنترل می‌نماید
مانترا، محافظت کنندۀ ذهن
حال سؤال این است که که روش برتر کنترل ذهن چیست؟ روشی برتر که از پرانایاما هم بهتر باشد، جاپا نام دارد. جاپا به معنی تکرار آهنگین مانترا (ذکر) است. تکرار آهنگین اسامی الهی. اسامی الهی تجسم کنندۀ آگاهی خالص و فراگیر است. قدرت اسم خدا بی‌نهایت است. وقتی از یوگی‌ها خواسته شد مانترا را تعریف کنند، آن‌ها گفتند مانترا همان است که از ذهن محافظت میکند. محافظت در برابر چه چیزی؟ در برابر جریان‌های پرانایی که ذهن را آشفته می‌کنند.
مانترا مانند سپری است که ذهن را در برابر بادها یا جریان‌های پرانایی مصون نگه می‌دارد. وقتی ذهن اینگونه محافظت شود، حالت اصلی خود که همان تعمق، تمرکز، پاکی، ثبات و آرامش است را به دست می‌آورد. جاپا یا تکرار مانترا روشی ساده است که می‌توان در هر زمان و مکانی از آن بهره برد. برتری آن به این دلیل است که مانترا خودِ پرانا را کنترل میکند. پرانا بدون آگاهی که پشتش قرار دارد، هیچ قدرتی ندارد. مانترا آگاهی خالص است که به صورت ساختاری صوتی درمی‌آید. بنابراین با تمرین جاپا یا تکرار مانترا، سپری محافظ دور تا دور ذهن ساخته می‌شود و ذهن در حالت تعمق قرار می‌گیرد. در این حالت دیگر قدرتی نمی‌تواند به این سپر نفوذ کند.
سوامی ویشنودواناندا می گوید: «برای کنترل ذهن دو روش به کار بگیر. پرانایاما و جاپا. از طریق پرانایاما، پرانا را کنترل میکنی. اما بعد جاپا را انجام بده. این تمرین بسیار برتری است. جاپا همه چیز را کنترل میکند. اسم خدا، اسمی که به‌صورت آگاهی خالص بی‌نهایت تجلی می‌یابد، کنترل‌کنندۀ همه چیز
خواهد بود.»
پس روشی که آن را دنبال می‌کنیم این است که پرانایا را تمرین کرده و سپس جاپا را انجام می‌دهیم. آنگاه ذهن مانند شعله‌ای می‌شود که در فضایی بدون باد، باثبات و استوار است. گونه که سوامی شیواناندا آن را قیاس و تشبیهی زیبا می‌خواند.
